شاید در نگاه اول، تجاری‌سازی اختراع به نظر امری ساده باشد. از نگاه مخترع، دستاورد او که یک اختراع جدید، منحصربه‌فرد و کارآمد است، حتماً در بازار متقاضی خاص خود را خواهد داشت. این ذهنیت بسیاری از مخترعین فردی است. اما در عمل، اوضاع کمی متفاوت است. اگر خواسته‌ها و انتظارات مشتریان بالقوه لحاظ نشود، حتی اگر اختراعتان از منظر فنی هم عالی باشد، باز هم شکست محتمل است. از سوی دیگر، ده‌ها مسئله جانبی، نظیر حفاظت از اختراع، توسعه محصول نهایی و بحث‌های مرتبط با بازاریابی و فروش هم وجود دارد که عدم توجه و اهتمام نسبت به آن‌ها، خود آفتی کشنده برای فرایند تجاری‌سازی خواهد بود.

تمامی این عوامل و فاکتورها، موجب شده که فرآیندهای منسجم و یکپارچه‌ای برای تجاری ‌سازی اختراعات شکل گیرد، فرآیندهایی که بنا به تجارب قبلی شرکت‌های صنعتی و با در نظر گرفتن آخرین روش‌های تخصصی و فنی توسعه یافته، کمک می‌کنند تا مالک اختراع (اعم از فرد حقیقی، یک شرکت کوچک، یک دانشگاه یا یک شرکت صنعتی بزرگ)، بتواند با توجه به شرایط و امکانات در دسترس خود، بهترین انتخاب را برای تجاری‌سازی اختراع خود برگزیند.

در دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی، معمولاً دفتری تحت عنوان «نوآوری و توسعه کسب‌وکار»، «مدیریت فناوری»، «انتقال فناوری» و یا «تجاری‌سازی فناوری»، مسئولیت هدایت فناوری‌ها در راستای توسعه و تجاری‌سازی را بر عهده دارند. آن‌ها عمدتاً تجاری‌سازی اختراعات را به هفت مرحله تقسیم می‌کنند: ۱) کشف، ۲) افشا، ۳) آنالیز، ۴) تعیین مالکیت، ۵) محافظت، ۶) بهره‌برداری تجاری (صدور مجوز، شرکت استارت‌آپی) و ۷) توسعه‌های بیشتر.

در این نوشتار، سعی شده تا توضیحاتی پیرامون هر یک از این مراحل ارائه گردیده و جنبه‌های مختلف فرآیند تجاری‌سازی اختراع، مورد بررسی و تجزیه‌وتحلیل قرار گیرد.

۱. کشف (پیش از افشای اختراع) :

تحقیق و توسعه علمی در دانشگاه‌ها، معمولاً منجر به کشفیات و اختراعات جدیدی می‌شود. این اختراعات که مصداقی از آفرینش‌های جدید یا منحصربه‌فرد ذهن انسان است، بهره‌وری بیشتر، افزایش کیفیت محصولات یا خدمات، صرفه‌جویی در مواد و انرژی، استفاده بهینه‌تر از ماشین‌آلات و تجهیزات، بهبود کنترل تولید، امنیت شغلی بیشتر و … را به همراه خواهد داشت.

در کنار موارد یادشده، محافظت از کشفیات جدید از طریق سیستم‌های مختلف مالکیت فکری، نظیر سیستم پتنت، علائم تجاری، طراحی‌های صنعتی، کپی‌رایت و …، امری الزامی است. باید دقت داشت که هر افشای غیرمجاز (انتشار یا ارائه عمومی یا افشای اختراع به اشخاص ثالث)، می‌تواند فرآیند حفاظت از نوآوری را به خطر اندازد. بنابراین، گرفتن مشورت از دفاتر انتقال فناوری و متخصصین مربوطه، امری بسیار مهم و ضروری است.

۲. افشای اختراع :

فرآیند تجاری‌سازی اختراع، زمانی به صورت رسمی آغاز می‌گردد که مخترع، فرم افشای اختراع را به دفتر انتقال فناوری ارسال نموده و توضیحات تفصیلی پیرامون نوآوری خلاقانه خود ارائه نماید. این توضیحات، بسیار کلیدی است، چرا که با احاطه مخترع بر موضوع فنی اختراع و اطلاع وی از تمامی دستاوردهای قبلی در این حوزه، امکان بررسی پتانسیل تجاری‌سازی و صدور مجوزهای بالقوه فراهم می‌گردد. توصیه می‌شود که مخترعین، پیش از ارسال اطلاعات، از داده‌های پایگاه‌های اطلاعاتی پتنت، نظیر دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا (USPTO)، سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) و … استفاده نموده و دانش پیشین مرتبط با اختراع خود را به خوبی بررسی نمایند.

گفتنی است که دفتر انتقال فناوری، بر اساس اطلاعات ارسالی و اختراع افشا شده، فعالیت‌های خود را در محورهای مختلف آغاز نموده و پشتیبانی‌ از مخترعین و ارائه خدمات مناسب به آن‌ها را آغاز می‌نماید.

۳. آنالیز و ارزش‌گذاری اختراع :

در این مرحله، هزینه‌های ثبت اختراع و گزینه‌های موجود برای محافظت از آن، بر روی میز قرار می‌گیرد. همچنین پتانسیل بهره‌برداری تجاری از اختراع نیز مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. نکته کلیدی، شناسایی دانشگاه‌ها و شرکت‌های مختلفی است که فناوری مشابهی را در اختیار دارند. این کار، از این جهت ضرورت دارد که می‌تواند اطلاعات دقیقی را پیرامون پتانسیل بازار، قابلیت‌های توسعه‌ای در آینده و سایر جنبه‌های مؤثر بر تلاش‌های تجاری‌سازی در دسترس قرار دهد.

ارزیابی ظرفیت اختراع برای محافظت و تجاری‌سازی، بررسی مهلت‌های زمانی ثبت اختراع، انتشار داده‌ها و نیز تجزیه‌وتحلیل بازار، از جمله مواردی است که دفاتر انتقال فناوری به آن‌ها می‌پردازند. در مجموع، این گام به ارزش‌گذاری اختراع، تعیین گزینه‌های نهایی محافظت و حتی شناسایی برخی اخذکنندگان مجوز بالقوه می‌پردازد.

۴. تعیین مالکیت اختراع :

یکی از موارد ضروری که می‌بایست پیش از هر اقدام عملیاتی برای تجاری‌سازی اختراع در دستور کار قرار گیرد، تعیین تکلیف مالکیت اختراع است. در این مرحله، بایستی مالکیت دارایی فکری مذکور و وجود هر حق یا التزامی برای اشخاص ثالث (مثلاً دانشجویان و همکاران خارجی، شرکای صنعتی و سرمایه‌گذاران) تعیین گردد.

در صورتی که تمامی هزینه‌ها و یا بخش عمده‌ای از آن توسط دانشگاه تأمین شده باشد، مطابق با قوانین داخلی، سهم هر یک از ذینفعان (مخترع، دانشگاه و سرمایه‌گذار خارجی) مشخص می‌گردد. لازم به ذکر است که رویکردهای مختلفی برای تعیین سهم مخترع وجود دارد.

۵. محافظت از اختراع :

یکی از مهم‌ترین اقدامات برای تجاری‌سازی موفق یک اختراع دانشگاهی، محافظت از آن در برابر سوء بهره‌برداری‌های دیگران است. در وهله نخست، این کار با استفاده از سیستم پتنت انجام می‌گیرد، چرا که امکان صدور مجوز بهره‌برداری از پتنت را در مراحل آتی فراهم می‌سازد. البته راهکارهای دیگری نظیر کپی‌رایت، طراحی‌های صنعتی، علائم تجاری و حتی اسرار تجاری هم وجود دارد که کمتر از گزینه پیشین مورد استفاده نهادهای دانشگاهی قرار می‌گیرد.

ثبت پتنت و اخذ گواهی ثبت اختراع، علاقه‌مندی شرکای بالقوه و ظرفیت تجاری‌سازی اختراع را به شدت افزایش می‌دهد. از همین رو، پتنت را می‌توان یک ابزار بازاریابی اختراع و کمک به تجاری‌سازی آن نیز به شمار آورد. همین عامل، موجب شده تا استفاده از سیستم پتنت از سوی دانشگاه‌ها افزایش یافته و هزینه‌ها و فرآیند به نسبت زمان‌بر ثبت درخواست و اخذ گواهی، در حاشیه استراتژی‌های متولیان تجاری‌سازی اختراعات دانشگاهی قرار گیرد. گفتنی است که بسیاری از دانشگاه‌ها، برای برقراری تعادل بین هزینه‌ها و لزوم محافظت از اختراع از طریق ثبت پتنت، تنها مواردی را در سیستم پتنت به ثبت می‌رسانند که معیارهای تجاری مدنظر را داشته باشند. به عبارت بهتر، اختراعاتی ثبت می‌شوند که برآورد خوش‌بینانه‌ای نسبت به تجاری‌سازی موفق آن‌ها وجود دارد. اینجا است که اهمیت مرحله ارزش‌گذاری اختراعات و لزوم بهره‌گیری از یک فرآیند مرحله‌به‌مرحله و کاملاً پیوسته در تجاری‌سازی اختراعات دانشگاهی مشخص می‌گردد.

۶. بهره‌برداری تجاری از اختراع :

به منظور بهره‌برداری تجاری از اختراع، دفاتر انتقال فناوری اقدام به شناسایی شرکای صنعتی واجد شرایط نموده (داشتن تخصص مرتبط با اختراع، منابع مالی و شبکه تجاری مناسب) و اختراع پتنت شده را به آن‌ها پیشنهاد می‌دهند.

باید به این نکته توجه داشت که بهره‌برداری از یک فناوری پیشرفته، مستلزم داشتن مجموعه‌ای از قابلیت‌ها و توانمندی‌های فناورانه، مدیریتی و مرتبط با بازار است که بسیاری از نهادها، از جمله دانشگاه‌ها، از آن‌ها بی‌بهره‌اند. سیستم پتنت، این امکان را فراهم نموده تا به جای ورود مستقیم به مسئله و بهره‌برداری شخصی از اختراع، آن را به یک شرکت واجد شرایط واگذار نموده و از طریق صدور مجوز بهره‌برداری از پتنت، از منافع آن بهره‌مند شویم. شرکت صنعتی نیز، با پرداخت حق امتیاز و استفاده از اختراع در توسعه محصولات و خدمات خود، بازارهایی جدید یافته و یا جایگاه خود را در بازارهای فعلی مستحکم می‌سازد. یک بازی «برد برد» که برای هر دو طرف، منافع فراوانی به همراه دارد. گفتنی است که صدور مجوز، می‌تواند به صورت انحصاری و یا غیرانحصاری انجام گیرد که در نوع انحصاری آن، امکان واگذاری مجدد به یک بازیگر جدید (در طول مدت قرارداد)، وجود نخواهد داشت.

در کنار استراتژی صدور مجوز، گزینه دیگری هم پیش روی مخترعین دانشگاهی و دفاتر انتقال فناوری و تجاری‌سازی دانشگاه‌ها قرار دارد: «راه‌اندازی یک شرکت جدید».

اگر بررسی‌های دفتر انتقال فناوری و تجاری‌سازی نشان دهد که بهترین روش برای بهره‌برداری تجاری از اختراع، تأسیس یک شرکت جدید است، راه‌اندازی یک شرکت زایشی (Spin Off) در دستور کار قرار می‌گیرد. در بحث فناوری‌های پیشرفته و نوظهور، اخذکننده مجوز فناوری، برای توسعه محصول یا خدمتی جدید مبتنی بر آن، معمولاً نیازمند همکاری ادامه‌دار مخترع، آزمایش‌های بالینی، آموزش و حتی کمک به توسعه‌های آتی است و همین عامل، موجب می‌شود که حمایت از مخترعین برای ورود به فعالیت‌های کارآفرینانه، به یک گزینه جدی بدل گردد. این امر، به‌ویژه با رواج بیش از پیش پارادایم «دانشگاه کارآفرین»، شایع‌تر از گذشته شده و بسیاری از شرکت‌های فناور جدید و موفق امروزی، کار خود را از یک ایده دانشگاهی و با حمایت این نهاد آغاز نموده‌اند.

در هر حال، چه از طریق صدور مجوز و چه از طریق راه‌اندازی یک شرکت جدید، تقسیم درآمد حاصل از بهره‌داری تجاری اختراع، به یک موضوع جذاب برای همه طرف‌های درگیر بدل می‌گردد. درست است که بر اساس سیاست مالکیت فکری دانشگاه‌ها، معمولاً اختراعات پتنت شده تحت مالکیت آن‌ها قرار می‌گیرد، اما مخترع هم مستحق پاداش مناسبی است. همان‌طور که قبلاً اشاره شد، اساس محاسبه سهم مخترع، رویکرد دانشگاه به این موضوع، وجود مخترعین متعدد و البته، ساختار تأمین سرمایه فرآیند توسعه اختراع (سرمایه‌گذاران خارجی، مشارکت صنعت و …) می‌باشد.

۷. توسعه‌های آتی :

یک نکته بسیار مهم، لزوم توسعه‌های آتی و نقش آن در تجاری‌سازی اختراع است. برخی اوقات، مخترعین با این پیش‌فرض که اختراع به ثبت رسیده و دیگر همه چیز تمام است، انتظار یک تجاری‌سازی موفق را دارند. این در حالی است که حتی ممکن است به دلیل نیاز به توسعه بیشتر و تبدیل اختراع به یک محصول نهایی مورد تأیید بازار، مجبور به توقف همه فرآیند تجاری‌سازی شویم. از سوی دیگر، اگر اختراع تنها در مرحله اثبات مفهومی و یا نمونه‌سازی اولیه باشد، حتی ثبت پتنت هم نمی‌تواند دلیل خوبی برای تجاری‌سازی (به معنای درآمدزایی از اختراع) باشد. در این حالت، اخذکنندگان بالقوه مجوز، پرداخت حق امتیاز و دریافت مجوز بهره‌برداری را منوط به همکاری مخترعین و کمک به ساخت محصول نهایی می‌کنند و عملاً کار تجاری‌سازی را نمی‌توان تمام‌شده دانست.

فراموش نکنید که دانش و فناوری، یک تونل یک‌طرفه و بی‌پایان است و همیشه توسعه‌های جدیدی وجود دارند که ممکن است به دست شما (به‌عنوان مخترع اولیه) و یا دیگر نوآوران صورت گیرند. پس برای عقب نماندن از دیگران و موفقیت در تجاری‌سازی، توسعه مداوم اختراع را در دستور کار خود قرار دهید.